Amaç : Bu yazının amacı tarım profesyoneli olmayan okuyucuda “sulama” konusunun ne kadar derin, ne kadar önemli olduğu fikrinin oluşturulması ile birlikte kısıntılı sulama kavramının tanıtılmasıdır. Çünkü “sulama” sadece bir “kelime” değil, oldukça karmaşık bir optimizasyon ve mühendislik uygulamasıdır.
Çiftçi, diğer müteşebbisler gibi -sadece- kar maksimizasyonuna çalışan bir profesyonel değildir. Çiftçi; toprağını, iklimini, bitkisini iyi tanımak ve yaptığı insan besleme faaliyetini sürdürülebilir yapmak zorundadır, çünkü kullandığı kaynaklar kısıtlıdır ve yapacağı yanlış uygulamalar pratikte bu kaynakların geri dönüşsüz biçimde hepimiz tarafından kaybedilmesi ile sonuçlanır.
Bu yazımızda, şimdiki adıyla Tarım ve Orman Bakanlığı’na bağlı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan Türkiye’de Yetiştirilen Kültür Bitkileri İçin Kısıntılı Sulama Rehberi adlı eserin kısa ama gerekli bir tanıtımını yapacağız.
Tanım : Kısıntılı sulama, farklı düzeylerde su eksikliği ve bitki veriminin azalmasına izin verilerek yapılan bir optimizasyon yaklaşımıdır. Sulamada kullanılan birim m³ suyun sağladığı verim artışı, getirdiği net gelir ve çevresel etkilerinin de bilimsel olarak her yöre ve bitki için bilinmesi zorunludur.
Bitki fizyolojisini bilmek
Kısıntılı sulama yapabilmek için bitkilerin fizyolojik dönemlerini bilmek gerekir.
- Çimlenme ve Fide dönemi : Tohum su alıp şişer, enzimler aktive olur, kök ve sürgün çıkışı gerçekleşir. Çimlenme döneminde su kritiktir, kısıtlama yapılamaz.
- Vejetatif büyüme dönemi : Bu dönem yaprak gövde ve kök gelişiminin gerçekleştiği dönemdir. Yaprak alanı genişler, fotosentez kapasitesi artar, kökler toprakta gelişip yayılır. Bu dönemde su çok önemli olsa da erken vejetatif dönemde su stresi çoğu bitki için telafi edilebilirdir. Ancak su miktarı çok az tutulursa kök gelişimi sınırlanır.
- Tomurcuklanma ve Çiçeklenme : Bitkiler bu aşamada generatif organ geliştirirler. Çiçek tomurcukları açılır, polenler oluşur. Bu dönemdeki bir su eksikliği çok yüksek verim kayıplarına yol açar, su kısıntısı kesinlikle tavsiye edilmez. Tomurcuklanma ve çiçeklenme evresindeki su eksikliği sonucu çiçeklenme senkronu bozulur, çiçek dökülmesi artar, polen canlılığı düşer.
- Meyve tutumu / Dane bağlama dönemi : Bu dönemde döllenme sonrası meyve veya dane embriyosu oluşur. Tahmin edebileceğiniz üzere bu dönemde su kısıntısına gidilmez.
- Meyve / Dane gelişimi : Fotosentez ürünleri depo edilir, meyve irileşir. Su, hem fotosentez hem de besin taşınımı için gereklidir. Üzüm ve Domates gibi bazı ürünlere kısıntı yapılabilir, hatta yapılması tavsiye edilebilir. Ancak genel olarak yine kısıntı önerilmez.
- Olgunlaşma ve Hasada yaklaşma : Bu aşamada bitkinin su ihtiyacı azalır, depolanan ürün olgunlaşır. Bu dönemde aşırı sulama kalite düşüşüne yol açar. Uygun bir su kısıntısı tavsiye edilir.
Genel olarak vejetatif büyüme dönemi sonları (generatife geçmeden önce) ve hasada yakın dönemlerde yapılabilecek su kısıntıları verimde ciddi kayıplara yol açmadan mahsül eldesine yardımcı olabilir.
Kuraklık sorununun çözümü elbette sadece kısıntılı sulama ile bulunamaz. Bölge uygun ürün ve çeşitler yetiştirmek, kuraklığa dayanıklı, daha az su isteyen çeşitler yetiştirmek, topraktaki suyu koruyabilmek ve yağmur suyu hasadı gibi ihmal edilen su kaynaklarının değerlendirilmesi de önemlidir.
Örnek Kısıntılı Sulama Senaryoları1
1. Domates (tarla yetiştiriciliği)
Tarlada domates yetiştiriciliğinde dekar başına 600 m³ kullanılır (ortalama), domatesin son olgunlaşma döneminde %15 su tasarrufu yapılarak dekar başına 90 m³ su azaltılabilir, bunun sonunda verimden ortalama olarak % 5 kaybedilir bu da takriben 400kg’lık bir mahsül kaybı anlamına gelir.
Durumu sadece verim kaybı olarak değerlendirmek de doğru değildir, domateste son dönemde su verilmemesi kuru madde miktarını arttıracağı için salçalık domateste istenen bir durumdur.
2. Mısır (dane mısır)
Dane mısır yetiştirirken (silajlık değil), vejetatif dönemde hektar başına %10’luk bir tasarruf sonucu 70 m³/dekar (≈ 70.000 L) bir su tasarrufuna göre mahsülde sadece 40 kg/da azalma olur.
3. Pamuk
Pamukta durum yine benzerdir. 130 m³/dekar su tasarrufuna karşılık kayıp 30 kg/da seviyesindedir ve lif kalitesi de genelde korunur.
4. Buğday (kışlık)
Buğdayda 4.000 m³/ha olan normal sulama, erken vegetatif dönemde %25 kesildiğinde 3.000 m³/ha toplam su kullanımına karşılık 100 m³/dekar su tasarruf edilir. Verim kaybı da yaklaşık olarak % 5 yani 30 kg/da seviyelerindedir.
Kısıntılı Sulama Rehberi
Bu çok değerli kaynak TAGEM uzmanları tarafından, çok uzun ve zorlu çalışmalar sonucunda hazırlanmış olup, ülkemizin kısıtlı su kaynaklarının en uygun bitki deseni için harcanması, tarımsal verimliliğimizin arttırılıp optimum sulama yapılabilmesi için elzem olan bilgileri içermektedir. Kısıntılı sulama programlarının başarısı, yetiştirilen bitkilerin su-verim ilişkilerinin bilinmesinden geçer.
Kaynağa şu adresten ulaşabilirsiniz.
Sonuç
Dekara 70–130 m³ (70–130 ton su) tasarrufa karşılık verim kaybı bitkiye bağlı olarak 30-400 kg civarındadır.
Yani 1 m³ (1 ton) su için kaybedilen ürün genelde 0,3–4 kg civarındadır. Tasarruf edilen su ile daha fazla alanı sulamak yani 10 dekarı tam sulamak yerine 12 dekarı kısıntılı sulamak toplam ürünü arttırır.
Kısıntılı sulamada birim alandan maksimum mahsül hedeflenmez, birim sudan maksimum ürün hedeflenir
Bu yaklaşım, iklim krizinin ve su kıtlığının giderek arttığı günümüzde sadece çiftçi için değil, toplumun tümü için stratejik bir zorunluluktur.
- Bu değerler TAGEM’in “Kısıntılı Sulama Rehberi” ve literatürdeki ortalama verilerden derlenmiştir; iklim, toprak ve çeşit farklılıklarına göre değişebilir. ↩︎
BİTKİ SAĞLIĞI 